Z okazji Dnia Archiwisty Archiwum Państwowe w Kaliszu we współpracy z Akademią Kaliską im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego zorganizowało 26 września 2023 r. konferencję naukową pt. Opozycja antykomunistyczna na Ziemi Kaliskiej w latach 1945-1956". Obrady odbyły się w Sali Błękitnej Akademii Kaliskiej przy ul. Nowy Świat 4.
Wzięli w nich udział m. in.: Rektor Akademii Kaliskiej prof. AK dr hab. n. med. Andrzej Wojtyła, Kanclerz Akademii Kaliskiej Grzegorz Szymański, Poseł na Sejm RP Tomasz Ławniczak, prof. dr hab. Jerzy Pietrzak, przewodniczący ZR NSZZ "Solidarność" Wielkopolska Południowa Bernard Niemiec, dr Jarosław Dolat, Jan Marczyński z Kaliskiego Towarzystwa Genealogicznego "Kalisia", członkowie Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Archiwaliów: dr Krystian Bedyński, Jerzy Sówka, Józef Kaczkowski, młodzież z II Liceum Ogólnokształcącego w Kaliszu z opiekunem: Karolem Przybyłą i Jerzym Brusiem, uczniowie Zespołu Szkół Ekonomicznych w Kaliszu z Izabelą Rogińską i uczniowie Zespołu Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich z nauczycielem Eweliną Pawińską.
W charakterze prelegentów gościliśmy następujących historyków i badaczy: dr Karolinę Bittner (IPN Oddział w Poznaniu), Tomasza Cieślaka (IPN Oddział w Poznaniu), Macieja Grzesińskiego (Szkoła Podstawowa i Szkoła Branżowa I stopnia Stowarzyszenia Edukacja-Młodzież w Pleszewie), dr. Ksawerego Jasiaka (IPN Oddział we Wrocławiu Delegatura w Opolu), dr. Rafała Kościańskiego (IPN Oddział w Poznaniu), Łukasza Przybyłkę (IPN Oddział w Poznaniu), Daniela Szczepaniaka z Koźmina Wlkp., Pawła Wąsa (IPN Oddział w Łodzi), Dariusza Żurka (IPN Oddział w Gdańsku Delegatura w Bydgoszczy).
Konferencja została otwarta przez Dyrektora Archiwum Państwowego w Kaliszu dr Grażynę Schlender i Rektora Akademii Kaliskiej prof. AK dr. hab. n. med. Andrzeja Wojtyłę. Dyrektor APK wyjaśniła, że jest to pierwsza konferencja o tej tematyce - ma zatem charakter prymarny. Rektor Akademii Kaliskiej dodał z kolei, że tematyka jest mu osobiście bardzo bliska. Akademia Kaliska, która niebawem zacznie funkcjonować jako Uniwersytet Kaliski przykłada dużą rolę do badań historycznych.
Moderatorem obrad konferencyjnych był dr Rafał Kościański. Pierwszy referat pt. Niepodległościowe organizacje młodzieżowe w powiatach kaliskim i ostrowskim. Stan badań i perspektywy badawcze wygłosiła dr Karolina Bittner z IPN Oddział w Poznaniu. Wskazała, że w woj. poznańskim działało łącznie w omawianym okresie 126 organizacji młodzieżowych, z czego w powiecie ostrowskim 6, a w kaliskim 5. Powstawały one z różnych motywacji. Najczęściej jednak w wyniku poczucia patriotyzmu, młodzieżowego buntu i niezgody na komunizm. Grupy miały charakter propagandowy, samokształceniowy i dywersyjny. W powiecie kaliskim działały: Grupa Spaleniaka (Gimnazjum im. T. Kościuszki w Kaliszu), Polska Organizacja Podziemna (Gimnazjum i Liceum im. T. Kościuszki w Kaliszu), Hufiec Wolnej Słowiańszczyzny (Gimnazjum im. A. Asnyka w Kaliszu), Młodzieżowa Organizacja Podziemna (Gimnazjum im. T. Kościuszki w Kaliszu), Młodzieżowa Organizacja Podziemna "Orzeł" (Gimnazjum im. A. Asnyka w Kaliszu). W powiecie ostrowskim aktywne były następujące grupy: "Biały Orzeł", "Zdjęta Korona", Grupa Kazimierza Krysiaka, Polska Podziemna Organizacja Wojskowa, "Stefan Batory", Tajna Organizacja Wolnościowa "Przedświt". Ich zadaniem było przede wszystkim oddziaływanie na świadomość społeczeństwa, poprzez druk i kolportaż ulotek.
Tomasz Cieślak z IPN Oddział w Poznaniu scharakteryzował podziemie niepodległościowe i konspirację antykomunistyczną na terenie powiatu jarocińskiego w latach 1945-1956. Nawiązał do specyfiki tego regionu - przed II wojną światową Jarocin był ważnym miastem - stolicą powiatu mającą połączenie kolejowe ze światem. Prowadzenie prac konspiracyjnych w czasie II wojny światowej na tych terenach było trudne, ze względu na ich wcielenie do Rzeszy. 21 stycznia 1945 . powołano do istnienia specjalną grupę operacyjną, której część przyjechała do Jarocina, by walczyć z podziemiem antykomunistycznym. To z kolei funkcjonowało w dużym stopniu w okolicach Gołuchowa - na obrzeżach powiatu. Największą grupą była Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza "Warta". Komenda obchodu Jarocin miała swoją siedzibę w Pleszewie. Tomasz Cieślak nawiązał do działań legendarnego Jana Kempińskiego "Błyska", Oddziału Gedymina Rogińskiego ps. Dzielny, żołnierzy Zygmunta Borostowskiego ps. Bora. Prelegent wymienił także organizacje młodzieżowe: "Skrusz kajdany" i "Biała Róża". Wszyscy oni walczyli o Polskę suwerenną, chwytali za broń często w sytuacjach beznadziejnych.
Maciej Grzesiński w swoim wystąpieniu pt. "Inspektorat ostrowski WSGO Warta Kryptonim Szamotuły" przedstawił struktury tej organizacji, oparte na wzorcu AK. 25 stycznia 1945 r. Ostrów został zajęty przez Sowietów, a Armia Krajowa nadal funkcjonowała. 10 maja 1945 r. Andrzej Rzewuski "Hańcza" powołał do istnienia Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą "Warta". Inspektorat ostrowski obejmował teren 4 powiatów: ostrowskiego, jarocińskiego, krotoszyńskiego i kępińskiego. Jego pierwszym komendantem był mjr Stefan Baranowski ps. "Małek". Inspektorat dysponował 3 skrzynkami kontaktowymi w Ostrowie: na ul. Rynek 35, ul. Kościelnej 4 i Krotoszyńskiej 49. Inspektorat przeprowadził kilka akcji przeciwko funkcjonariuszom Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
Dr Ksawery Jasiak z IPN Oddział we Wrocławiu Delegatura w Opolu omówił działalność Oddziału dywersyjnego "Drzymała II"/"Bałtyk" Konspiracyjnego Wojska Polskiego (1947-1948). Konspiracyjne Wojsko Polskie "Murata" to organizacja powstała w maju 1947 r. Rozbito ją w listopadzie 1848 r. Działała w powiecie: wieluńskim, sieradzkim, łaskim, pleszewskim i kępińskim. Jej komendantem był Jan Małolepszy "Murat". Oddział KWP "Bałtyk"/"Drzymała II" powstał 15 czerwca 1947 r. i działał w powiedzie sieradzkim, kępińskim, pleszewskim i tureckim. Dowódcą był por. Kazimierz Skalski "Zapora". W swoim wystąpieniu dr Ksawery Jasiak nawiązywał do wspomnień Zdzisława Balcerzaka - twierdził on, że Tam gdzie był las była wolna Polska.
Dr Rafał Kościański z IPN Oddział w Poznaniu scharakteryzował Aparat bezpieczeństwa i jego rolę w likwidacji podziemia w Wielkopolsce południowo-wschodniej. Wyjaśnił, że w styczniu 1945 r. na woj. poznańskie skierowano grupę operacyjną UB liczącą 90 osób. W każdym powiecie utworzono Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, podlegający pod Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu. Gromadzono w nich informacje o podziemiu poprzez źródła agenturalne oraz przesłuchiwanie więźniów. Dwukrotnie wprowadzano amnestię na mocy Dekretu z 2 sierpnia 1945 r. i Ustawy z 22 lutego 1947 r. 20 marca 1954 r. szef WUBP w Poznaniu wydał rozkaz w sprawie likwidacji bandytyzmu na terenie województwa poznańskiego.
Łukasz Przybyłka reprezentujący IPN Oddział w Poznaniu przedstawił referat na temat źródeł do dziejów podziemia zbrojnego w Wielkopolsce południowo wschodniej po II wojnie światowej. Wyjaśnił, że materiały wytworzone przez UB dotyczące podziemia zbrojnego stanowią: akta obiektowe, akta śledcze i akta operacyjne. Do akt obiektowych można zaliczyć m. in.: raporty, protokoły przesłuchań, ankiety personalne i doniesienia agenturalne. Akta śledcze zawierają m. in. postanowienia o wszczęciu śledztwa, protokoły przesłuchań podejrzanego, nakazy rewizji, akty oskarżenia, postanowienia i wyroki sądów. Z kolei akta operacyjne to przede wszystkim: postanowienia o wszczęciu spraw, wykazy kontaktów, analizy i fotografie. W zasobie IPN można zapoznać się także z aktami Milicji Obywatelskiej, kartoteką Wydziału "C" KW MO/WUSW w Poznaniu, aktami sądownictwa wojskowego, księgami więziennymi więzień w Poznaniu, Rawiczu i we Wronkach.
Dr Grażyna Schlender przedstawiła historię WSGO "Warta" w Kaliszu i powiecie kaliskim. Ziemia Kaliska została podzielona na dwa inspektoraty: kaliski i ostrowski. Pierwszym szefem inspektoratu kaliskiego był ppłk Józef Sikorski, którego w sierpniu zastąpił Zygmunt Wasilewski. Szefem struktur miejskim był Albin Lisewski ps. "Biegacz", powiatowych zaś Nikodem Fibinger ps. "Zajączkowski". W Kaliszu istniało 5 placówek, natomiast na terenie powiatu 11. Na terenie inspektoratu kaliskiego UB nie odnotowało ani jednej akcji zaczepnej przeprowadzonej przez członków WSGO Warta z wyjątkiem jednej przeprowadzonej na początku listopada 1945 na zagrodę bogatego konfidenta milicji Władysława Przepiórkę w Saczynie w gminie Godziesze. Dekonspiracja "Warty" rozpoczęła się w powiecie kaliskim w lipcu 1945 r. W tym okresie nastąpiły liczne aresztowania, a wielu członków ujawniło się. Tylko jedna osoba została skazana na karę śmierci przez WSO w Poznaniu na sesji wyjazdowej w Kaliszu - Albin Lisewski, któremu wyrok złagodzono w 1947 r. do 5 lat więzienia.
Daniel Szczepaniak podzielił się swoją wiedzą na temat konspiracji antykomunistycznej w powiecie krotoszyńskim w latach 1945-1953. Omawianą tematykę podzielił na 2 okresy: od wiosny 1945 r. do amnestii w lutym 1947 r. kiedy to działała WSGO "Warta" i okres lat 1948-1953, gdy działały inne grupy nie mające powiązań ponadregionalnych. Komendantem WSGO "Warta" w obwodzie krotoszyńskim był Tadeusz Tyrakowski. Podlegał on pod Ostrów Wielkopolski. W maju i czerwcu 1945 r. tworzono właściwą sieć powiązań w powiecie krotoszyńskim - była ona dobrze zakonspirowana. 26 maja 1946 r. doszło do walki zbrojnej pomiędzy UB a WSGO "Warta". Wydarzenie to przeszło do historii jako bitwa pod Benicami, chociaż to nie do końca prawidłowe określenie, bo walki toczyły się w samych Benicach. Po zakończeniu działalności przez WSGO "Warta" najliczniejszym oddziałem był oddział "Bory". Ważniejsze organizacje młodzieżowe działające w powiecie krotoszyńskim to: AK Zemsta Obwodu Wolność i Niezawisłość Krotoszyn, Podziemie Harcerskie "Zawisza".
Paweł Wąs z IPN Oddział w Łodzi omówił procesy żołnierzy podziemia niepodległościowego przed sądami doraźnymi KBW w Wielkopolsce południowo-wschodniej (kwiecień-czerwiec 1946 r.). Sądy doraźne zostały utworzone na mocy dekretu z 16 listopada 1945 r. Ich zadaniem było zasianie terroru w społeczeństwie. Obwieszczenia informujące o skazaniu na karę śmierci pojawiały się w całym kraju, by działać na wyobraźnię. Pojawiały się na nich różne nazwy sądów - były to tzw. sądy na kółkach. Ogółem odbyło się 331 procesów, w których wyniku 35 osób uniewinniono, a 368 skazano na śmierć. Wykonano 360 wyroków śmierci w przeciągu 5 miesięcy. 10 kwietnia 1946 r. do Poznania przybył Jan Ryczanowski - sędzia sądu doraźnego, który ostatecznie zainstalował się w Ostrowie. 13 kwietnia 1946 r. odbył się pierwszy proces oddziału "Cienia". Sprawy na ogół prowadzono szybko, pilnowano, czy Bierut korzystał z prawa łaski. Sam przebieg procesu był relacjonowany w prasie np. w Głosie Wielkopolskim". Jan Ryczanowski ułaskawił aż 4 z 5 skazanych na karę śmierci. W Krotoszynie przeprowadzono ostatni proces przed sądem doraźnym - oddziału "Bory". Z końcem czerwca 1946 r. sądy doraźne zakończyły swoją działalność, a ich funkcje przejęły Wojskowe Sądy Rejonowe.
Dariusz Żurek z IPN w Gdańsku Delegatura w Bydgoszczy był ostatnim prelegentem. Przedstawił Zarys działalności podziemia antykomunistycznego w powiecie kępińskim w latach po II wojnie światowej w kontekście próby obrony suwerenności Polski na pograniczu dolnego i Górnego Śląska oraz Wielkopolski i Ziemi Łódzkiej. Powiat kępiński był według prelegenta terenem specyficznym ze względu na to, że aż 40% jego mieszkańców w czasie II wojny światowej podpisało niemiecką listę narodowościową. Po wkroczeniu Sowietów sprowadzono w te tereny ludzi ze Wschodu i zainstalowano UB. Franciszek Olszówka przyjął listę VD, ale zdezerterował z wojska niemieckiego. Następnie przynależał do komórki AK "Koniczynka". Pełnił służbę milicyjną w MO. W trakcie zabawy tanecznej zastrzelił żołnierza radzieckiego i musiał rozpocząć życie w ukryciu. Są tacy, którzy uważają, że "Otto" nie przynależał do WSGO "Warta", lecz działał na własną rękę. Przeprowadzał on wiele akcji, rozbił kasę oszczędności w Kępnie, podobnie jak siedzibę UB w Kępnie. 8 lutego 1946 r. Franciszek Olszówka zastrzelony w trakcie walki z KBW z Wrocławia oraz funkcjonariuszami WUBP i MO.
Do prelegentów i słuchaczy, zwłaszcza młodzieży szkolnej kilka słów skierował Poseł na Sejm RP Tomasz Ławniczak. Nawiązał do ukazania się na rynku wydawniczym książki "Popiół i diament", która mówi o środowisku poakowskim. Według niej członkowie AK byli katami. Do lat 90. Temat Żołnierzy Wyklętych był tematem kontrowersyjnym. Rolą historyków jest przedstawianie młodemu pokoleniu prawdy. Uczestnictwo w konferencji z pewnością przyczyni się do kształtowania charakteru i poglądów młodych ludzi.
Następnie przyszedł czas na dyskusje w kuluarach, a tym nie było końca. Wszyscy prelegenci zapozowali także do pamiątkowej fotografii. Wszystkie wygłoszone referaty ukażą się drukiem, w publikacji zbiorowej planowanej do wydania w 2024 r.
