W dobie trwającej wojny rosyjsko-ukraińskiej nie sposób zapomnieć o piekle, jakie wojska radzieckie zgotowały polskiej ludności po 17 września 1939 r. Sojusz niemiecko-radziecki był swego rodzaju wyrokiem na Polsce.
Pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. i jego tajny protokół dzielił terytorium Polski wzdłuż rzeki Narew, Wisła i San pomiędzy III Rzeszę a Związek Radziecki. Wybuch wojny był tylko kwestią czasu. Sowieci wspierali Niemców w namierzaniu celów w trakcie bombardowań już 1 września, by w końcu samemu dokonać zbrojnego ataku na ziemie polskie, po wcześniejszym przesłaniu noty dyplomatycznej stwierdzającej, że ponieważ Polska przestała istnieć, ZSRR czuje się zwolnione z obowiązku przestrzegania zawartych wcześniej traktatów. Tymczasem w kraju nadal urzędowały władze państwowe, a polskie wojsko broniło się zaciekle przed atakiem z Niemiec. Od wschodu wkroczyło do kraju 500 tys. żołnierzy radzieckich. Zajęli oni obszar stanowiący 51,5% przedwojennego terytorium Polski, tj. województwo wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie, a także większość białostockiego i lwowskiego. ZSRR zaczął na tych ziemiach tworzyć własną administrację, a mieszkańcom nadał radzieckie obywatelstwo. Społeczność zajętych terenów była zróżnicowana etnicznie. Rosjanie z całą zaciekłością mordowali Polaków, zamykali ich w więzieniach bądź zsyłali w głąb ZSRR. Ponieważ Polacy bardzo obawiali się radzieckiej okupacji, szacuje się, że ok. 15.000 jesienią 1939 r. uciekło na tereny okupowane przez Niemców. Sowieci najbardziej nienawidzili polskich oficerów. Rozstrzeliwano ich m. in. w Białobrzegach, Grodnie, na Wołyniu, Polesiu i Podlasiu. Inni, wbrew własnej woli byli przetrzymywani w obozach na terenie ZSRR. Rozmieszczono ich potem w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Na mocy uchwały Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. wszystkich polskich oficerów - 15.131 osób przekazano NKWD. 4421 zastrzelono w lesie katyńskim, 3820 pod Charkowem, 6311 w Miednoje. Władze radzieckie przez 50 lat nie przyznawały się do tej okropnej zbrodni. Innych przetrzymywanych w obozach polskich żołnierzy zwolniono po podpisaniu układu polsko-radzieckiego w lipcu 1941 r. Część z nich wróciła do kraju z gen. Andersem, inni wstąpili do wojska formowanego na terenie ZSRR.
O ataku Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 r. praktycznie nie mówiono przed 1989 r. Dopiero w wolnej Polsce temat ten pojawił się w oficjalnym dyskursie historycznym. Wpływ ideologii komunistycznej odcisnął ogromne piętno na powojennych archiwaliach. Zasób Archiwum Państwowego w Kaliszu w 70% został wytworzony po 1945 r. Kwestia napaści Związku Radzieckiego na Polskę i zbrodni katyńskiej pojawia się w nim przed 1989 r. w zasadzie tylko w materiałach niezależnych, ulotkach i wydawnictwach solidarnościowych. Dlatego zgromadzone na wystawie obiekty zostały uzupełnione skanami ogólnopolskiej prasy z września 1939 r. udostępnionej w Internecie na zasadzie tzw. wolnej licencji ("Kurier Poznański", "Polska Zbrojna", "Wieczór Warszawski"). Niezwykle cennym materiałem są nagrania filmowe zrealizowane w ramach Kaliskiego Archiwum Filmowego przez nieżyjącego już literata Arkadiusza Pacholskiego. W ramach wystawy prezentujemy wspomnienia Mieczysława Wiśniewskiego, Józefa Sudy, Haliny Zdziubany i Janiny Gałenskiej odnoszące się do kwestii wkroczenia Armii Czerwonej na tereny Polskie. Godzien uwagi jest także reportaż telewizji Centrum z 1993 r. nawiązujący do uroczystości upamiętniających dzień 17 września 1939 r. Wystawę zamyka zestaw zaproszeń z lat 2005-2010, na uroczystości upamiętniające radziecki terror na obywatelach polskich.
Autor wystawy: dr Anna Bestian-Zając
Artykuł zamieszczony w "Kurierze Poznańskim" 30 sierpnia 1939 r. ostrzegający przed tajnymi artykułami porozumienia niemiecko-radzieckiego. Tajne artykuły paktu moskiewskiego, "Kurier Poznański", 1939 r., nr 394, s. 2
Artykuł z 19 września 1939 r. informujący o fakcie przekroczenia granic Polski przez wojska sowieckie i zajęcia przez nich terytorium pogranicznego. Rząd polski wystosował protest przeciwko postępowaniu ZSRR. Francja i Anglia, wedle doniesień prasy, skrytykowała działania wojenne Sowietów na wschodniej granicy Polski, a Prezydent Ignacy Mościcki wystosował apel do społeczeństwa polskiego o niezatracanie hartu ducha w walce o wolność Ojczyzny.
Akcja Sowietów i protest rządu polskiego. Neutralność czy akt agresji? Głos zabiorą Stany Zjednoczone, "Wieczór Warszawski", 1939, nr 266, s. 1
Wezwanie robotników Anglii, Francji i Ameryki przeciw atakowi Związku Radzieckiego na Polskę. Robotnicy Anglii, Francji i Ameryki przeciw wystąpieniu Zw. Sowieckiego, "Polska Zbrojna", 1939, nr 261, s. 2
Informacja prasowa o przypadkowym zbombardowaniu ambasady sowieckiej w Warszawie przez samoloty niemieckie 20 września 1939 r. Stwierdzono, że lotnicy i artyleria niemiecka nie oszczędzają swoich sprzymierzeńców moskiewskich.
Ambasada sowiecka zniszczona przez pociski "sprzymierzonych", "Dobry wieczór! Kurier czerwony", 1939, nr 262, s. 1
Notatka prasowa z 23 września 1939 r. informująca o rokowaniach niemiecko-radzieckich do co podziału ziem polskich i zaangażowania narodów islamskich do walki ze Związkiem Radzieckim.
Świat mahometański szykuje się do walki z Z.S.R.R., "Polska Zbrojna", 1939, nr 264, s. 2
Wspomnienia Mieczysława Wiśniewskiego na temat wkroczenia Armii Czerwonej do Polski. Wojsko nie miało porządnego umundurowania, karabiny nosiło na sznurku. To nie było wojsko... to była jakaś banda.
APK, Kaliskie Archiwum Filmowe, Mieczysława Wiśniewskiego opowieści o wojnie i okupacji
Wspomnienia Józefa Sudy z ewakuacji z Tarnowa we wrześniu 1939 r. Jego rodzina doszła do Janowa Lubelskiego, gdy rozeszła się wieść o wejściu Armii Czerwonej do Polski. Jego rodzice twierdzili: Trzeba iść... To będzie okupacja gorsza niż niemiecka. W ten sposób Józef Suda wrócił na ziemie okupowane przez Niemców.
APK, Kaliskie Archiwum Filmowe, Józefa Sudy opowieści o wojnie i okupacji
Wspomnienia Haliny Zdziubany z pierwszych dni okupacji radzieckiej i nauki w radzieckiej szkole. Żołnierzy ZSRR opisała następująco: Oni czuli się panami... robili co im się podobało (...). Aresztowania były okropne. Więzienia były przeładowane młodzieżą.
APK, Kaliskie Archiwum Filmowe, Haliny Zdziubany opowieści o wojnie i okupacji
Janina Gałenska przeżyła okupację sowiecką i nawet nie chce jej wspominać: Wszystko pozabierali, gwałcili i mordowali też. (...) Młodych zabierali, starych zabierali... do więzienia.
APK, Kaliskie Archiwum Filmowe, Janiny Gałenskiej opowieści o wojnie i okupacji
Propagandowe wydawnictwo hitlerowskiej dotyczące mordu katyńskiego z 1943 r. Zawiera m.in. odnalezione kopie dokumentów gen. Mieczysława Makarego Smorawińskiego.
APK, Zbiór materiałów dotyczących II wojny światowej, sygn. 24
Afisz pt. "kwiecień - miesiącem pamięci narodowej - Katyń, Kozielsk, Starobielsk, Ostaszków - nie zapomnimy" z lat 1980-1981.
APK, Komisja Zakładowa NSZZ "Solidarność" przy Kombinacie Budownictwa Komunalnego w Kaliszu, sygn. 125
Wydawnictwo Społecznego Instytutu Pamięci Narodowej im. Józefa Piłsudskiego pt. "Katyń" prezentujące niezakłamaną historię zbrodni katyńskiej.
APK, Komisja Zakładowa NSZZ "Solidarność" przy Kombinacie Budownictwa Komunalnego w Kaliszu, sygn. 174
Ulotka wydana w 1981 r. z okazji 41. rocznicy zbrodni katyńskiej.
APK, Zbiór wydawnictw niezależnych, sygn. 102
Dwie ulotki antykomunistyczne z lat 1982-1984, przygotowane przez Jacka Śródkę w ramach działalności Ruchu Młodych Demokratów, przypominające Polakom o 17 września 1939 r.
APK, Zbiór wydawnictw niezależnych, sygn. 292
Artykuł z 1984 r. z niezależnego czasopisma "Czas" wydawanego przez "Solidarność Walczącą" w Poznaniu na temat losów polskich dzieci deportowanych do ZSRR w wyniku agresji Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 r.
APK, Zbiór fotografii, wydawnictw i druków ulotnych NSZZ "Solidarność", sygn. 34, s. 32-34
Wywiad z sybirakiem dr. Stanisławem Szponderem i reportaż telewizyjny z odsłonięcia w ogrójcu zakonu oo. Jezuitów w Kaliszu w 1993 r. pomnika ofiar poległych na ziemiach Związku Radzieckiego i tablicy pamiątkowej dr. Juliana Grunera zamordowanego w Charkowie.
APK, Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu, sygn. 40
Zaproszenie na otwarcie wystawy "Sowieckie piekło 1939-1956" zorganizowanej w gmachu Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w dniu 17 maja 2005 r.
APK, Zbiór druków ulotnych, sygn. 389
Zaproszenie na otwarcie wystawy pt. "Na nieludzkiej ziemi - Charków, Miednoje, Katyń" przygotowanej przez Aleksandra Załęskiego - byłego eksperta fotografii kryminalistycznej Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji. Wernisaż odbył się 8 września 2998 r. w auli III Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Kaliszu.
APK, Zbiór druków ulotnych, sygn. 508
Zaproszenie na uroczystość upamiętniającą 70. rocznicę napaści Związku Radzieckiego na Polskę, zorganizowaną przez Miejski Komitet Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa w klasztorze oo. Jezuitów w Kaliszu w 2009 r.
APK, Zbiór druków ulotnych, sygn. 574
Zaproszenie na uroczystość upamiętniającą 71. rocznicę napaści Związku radzieckiego na Polskę w dniu 17 września 2010 r. na terenie klasztoru oo. Jezuitów w Kaliszu. Obchody były organizowane przez Związek Sybiraków Oddział w Kaliszu i Miejski Komitet Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Kaliszu.
APK, Zbiór druków ulotnych, sygn. 650
