15 maja 2021 roku przypada 100 rocznica wręczenia przez Marszałka Józefa Piłsudskiego sztandaru kaliskiemu 29 pułkowi strzelców kaniowskich. Pułk wpisał się w historię Polski oraz miasta wielkimi zgłoskami. Miał swój duży udział w walkach o odzyskanie niepodległości, bitwie warszawskiej 1920 roku, życiu społecznym i kulturalnym Kalisza okresu dwudziestolecia międzywojennego, jak również w wojnie obronnej 1939 roku. Żołnierze 29 psk wielokrotnie wykazali się męstwem na polach bitewnych. Bitwa pod Kaniowem, walka z naporem bolszewickim w 1920 roku, odzyskiwanie Śląska Zaolziańskiego obrona Warszawy w roku 1920 i 1939, bitwa nad Bzurą. To tylko wyrywek z chwalebnej historii kaniowczyków. Pułk na każdym polu swojego działania odnosił sukcesy i przynosił dumę miastu, w którym miał swój garnizon. Niniejsza wystawa poświęcona jest jego pamięci.
Powstanie pułku i walki w latach 1918-1920
29 pułk piechoty Ziemi Kaliskiej powstał w listopadzie 1918 roku na bazie oddziałów utworzonych przez kaliski okręg Polskiej Organizacji Wojskowej. W Kaliszu i Szczypiornie powstały I i II batalion, a w Koninie, Pyzdrach, Turku, Słupcy i Sieradzu III batalion. Dowództwo pułku znajdowało się w Kaliszu. Dnia 26 sierpnia 1919 roku połączyły się 14 pułk Strzelców z 29 pułkiem Ziemi Kaliskiej, przyjmując nazwę 29 pułku strzelców kaniowskich. Nazwa wzięła się od bitwy pod Kaniowem nad Dnieprem, stoczonej w dniach 11-12 maja 1918 roku przez II Brygadę Legionów i II Korpus Polski z Niemcami. Dla upamiętnienia tej bitwy kilka pułków polskich otrzymało zaszczytną nazwę "Kaniowski". Pierwszy chrzest bojowy 29 pp przeszedł pod Anastazowem koło Gniezna, staczając z Niemcami zwycięską potyczkę, wspierając tym samym nieoficjalnie Powstanie Wielkopolskie. Po połączeniu się pułków, 29 psk przeprowadzał szkolenia, ujednolicał broń i umundurowanie. W marcu 1919 roku III batalion 29 psk walczył na Froncie Ukraińskim. 27 września 1919 roku 29 pułk strzelców kaniowskich został przerzucony do Wilna, razem z 10 dywizją piechoty do której przynależał, a następnie na polsko-litewską linię demarkacyjną. Znad granicy trafił nad Dźwinę, gdzie doszło do starć z wojskami bolszewickimi. Zimą roku 1919/20 ogółem pułk dokonał 14 wypadów na wojska nieprzyjaciela. Najważniejszym z nich był wypad na stację Borkowicze w nocy z 5/6 lutego 1920 roku. Oddziały 29 psk przedarły się 15 km w głąb pozycji Armii Czerwonej i poprzez zaskoczenie rozbijały kolejne oddziały wroga, biorąc do niewoli około 300 jeńców razem z oficerami sowieckiej brygady. Zdobyto 4 karabiny maszynowe, kilkadziesiąt koni oraz wiele innego materiału wojennego. Przez całą zimę 29 pułk strzelców kaniowskich wziął łącznie 1000 jeńców. Pod koniec marca 1920 roku jednostka wróciła na polsko-litewską linię demarkacyjną, pozostając w tym miejscu do połowy maja 1920 r. 14 maja 1920 roku armia bolszewicka rozpoczęła ofensywę. W drugiej połowie miesiąca 29 pułk strzelców kaniowskich rozpoczął walki z czerwonymi pułkami. Najważniejszymi starciami tego okresu były:
- bitwa pod Starymi i Nowymi Krukami - rozbicie silnego zgrupowania nieprzyjaciela, wzięcie jeńców;
- bitwa pod Kozaczkami 9 czerwca 1920 roku - zdobycie broni, wzięcie jeńców, zadanie dużych strat;
- bitwa pod Jaznem 18 czerwca 1920 roku - całodniowe ciężkie walki okupione dużymi stratami;
- bitwa pod Dworyszyce - Sielco stoczona 4 lipca 1920 roku. Pułk bronił wtedy swych pozycji pod osobistym dowództwem dowódcy pułku majora Waltera. Znów pułk poniósł ciężkie straty, ale wykonał powierzone zadanie.
4 lipca 1920 roku rozpoczął się ogólny odwrót Wojska Polskiego znad Dźwiny. Cofając się kaliski pułk stoczył liczne potyczki z wrogiem. Jednym z większych starć 29 psk tego etapu wojny było przeciwnatarcie pod Białymi Błotami, wykonane 9 sierpnia 1920 roku.
Wkrótce rozpoczęła się bitwa warszawska, w której pułk miał swój udział. 15 sierpnia 1920 r. jednostka walczyła w rejonie Wólki Radzymińskiej, zdobywając materiał wojenny i biorąc jeńców. Bój o Wólkę Radzymińską uznano później za przełomowy moment bitwy warszawskiej. Następnie pułk przeprowadził atak na pozycję radzymińską, a konkretnie wieś Mokre. Po ciężkich i kilkukrotnych natarciach Mokre zostało zdobyte. Niestety podczas walk został śmiertelnie ranny dowódca major Stefan Walter, który zmarł w Warszawie 4 października 1920 r. Jego zwłoki zostały w 1936 roku sprowadzone do Kalisza i pochowane na cmentarzu żołnierskim na Majkowie. W dniach 16-17 sierpnia 1920 r. trwały dalsze zażarte walki, tym razem o utrzymanie pozycji w zdobytej wsi Mokre.
Po bitwie warszawskiej kaliski pułk wziął udział w walkach na południowym odcinku frontu, wchodząc w skład 3 armii generała Władysława Sikorskiego. Polskie oddziały walczyły z 1 Armią Konną Siemona Budionnego, która chciała odciążyć Front Północno-Zachodni, uderzając na skrzydło 3 armii i tyły polskiej kontrofensywy wychodzącej znad Wieprza. 29 pułk strzelców kaniowskich toczył ciężkie walki w okolicy Sokala. 14 września 1921 roku, kaliscy żołnierze zajęli miasteczko Tartaków. Było to ostatnie starcie pułku w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Następnie pułk został przerzucony do Brześcia nad Bugiem, gdzie stał jako odwód. Tutaj pułk otrzymał chorągiew od biskupa polowego Galla, jako wyraz uznania za dzielną obronę Warszawy. Od listopada 1920 r. pułk pełnił służbę kordonową nad Bugiem, która trwała całą zimę. 24 marca 1921 roku oddział wrócił do Kalisza serdecznie witany przez władze cywilne oraz mieszkańców miasta. Pułk powrócił transportem kolejowym, toteż pierwsze przywitanie żołnierzy nastąpiło na dworcu kolejowym. Następnie pododdziały przemaszerowały przy dźwiękach orkiestry w stronę koszar przy ul. Kolegialnej. Na dzisiejszym placu św. Józefa, a ówczesnym pl. Konstytucji 17 Marca, żołnierze pułku zostali przywitani przez władze miejskie. 29 psk miał odtąd stacjonować w Kaliszu przez kolejne 18 lat.
Fragment z walk 29 psk w 1920 roku. Łączność pułku przy pracy w okolicy miejscowości Dołginaje. Zbiory Sławomira Grzymskiego
Front litewski w kwietniu 1920 roku. Zbiory Sławomira Grzymskiego.
Rok 1920. Zbiory Sławomira Grzymskiego
Żołnierze z orkiestry pułkowej w latach 20. XX wieku. APK, fotografie Karola Tscheu
Żołnierze 29 psk przy Przystani Towarzystwa Żeglugi na Prośniew latach 20. XX wieku. Zbiory Sławomira Grzymskiego
Żołnierze na tle ruin w kaliskim parku w 1920 roku. Zbiory Sławomira Grzymskiego
Okres pokoju 1921-1939
Jedną z ważniejszych dat dla 29 pułku strzelców kaniowskich był 15 maja 1921 roku. Tego dnia Marszałek Józef Piłsudski wręczył pułkowi sztandar. Wielkie uroczystości odbyły się na łęgu tynieckim. Oprócz Marszałka, do Kalisza przyjechali generałowie: Żeligowski, Rozwadowski i Haller. Sztandar ufundowało społeczeństwo Warszawy, jako wyraz wdzięczności za jej obronę w roku 1920. Dzień 15 maja stał się odtąd świętem pułkowym, a w miejscu wręczenia sztandaru postawiono kamień pamiątkowy (dziś nie istniejący). W 2018 roku obok parku wodnego odsłonięto obelisk upamiętniający wręczenie sztandaru 29 pułku piechoty strzelców kaniowskich przez marszałka Józefa Piłsudskiego.
29 pułk strzelców kaniowskich składał się z dowództwa pułku, trzech batalionów o numerach: I, II, III, plutonu łączności, plutonu pionierów, plutonu artylerii konnej, plutonu zwiadu konnego. Do połowy lat dwudziestych XX wieku bataliony I i II stacjonowały w Kaliszu, a III batalion w Szczypiornie. Przed 1928 rokiem nastąpiła mała zmiana ich dyslokacji: III batalion przeniesiony został do Kalisza, a na jego miejsce do Szczypiorna udał się II batalion. W 1921 roku pułk pożegnał się z 10 Dywizją Piechoty i wszedł w skład 25 Dywizji Piechoty Ziemi Kaliskiej. 29 psk na stopie pokojowej liczył 56 oficerów i około 1100 podoficerów i szeregowców (lata dwudzieste). Jednostka szkoliła poborowych służby zasadniczej. Początkowo oddziały ćwiczyły w okolicach wsi Zagórzyn i Wola Droszewska. Później na wydzierżawionych terenach w Kaliszu, przy ul. Piskorzewskiej i ul. Nowy Świat oraz na tzw. łęgu tynieckim, pomiędzy rzeką Prosną a szosą Kalisz - Łódź. Ponadto corocznie latem pododdziały pułku udawały się na poligon w Bierdrusku celem sprawdzenia poziomu wyszkolenia. Do zadań 29 psk w okresie pokoju należało również udzielanie pomocy władzy cywilnej, czyli służba asystencyjna. I tak pułk w czerwcu 1921 roku wyjechał na Górny Śląsk zabezpieczać linię demarkacyjną rozdzielającą obszar plebiscytowy, a w dniach 9-10 luty 1926 r. tłumił zamieszki wywołane przez bezrobotnych w Kaliszu. O pomoc prosił wówczas starosta kaliski. Podczas przewrotu majowego w 1926 roku pułk znajdował się na poligonie w Biedrusku, przez co nie wziął aktywnego udziału w tych wydarzeniach, jedynie niewielki oddział pozostały wówczas w Kaliszu obsadził dworzec kolejowy, pocztę, a na ulice wyszły patrole. Jesienią 1938 roku pododdział 29 psk wszedł w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Śląsk" i wziął udział w odzyskaniu Śląska Zaolziańskiego.
Zasadnicza służba wojskowa w pułku trwała 24 miesiące i obejmowała poborowych w wieku 21-23 lata. Ustawa o służbie wojskowej regulowała skład narodowościowy wcielanych rekrutów i zezwalała, aby w szeregach jednostek było do 1/3 mniejszości narodowych. I tak w roku 1925 na łączną liczbę 574 wcielonych rekrutów w szeregi 29 psk, znalazło się 58 Żydów i 17 Niemców. Pobór odbywał się dwa razy do roku: na wiosnę i na jesień.
Szkolenie poborowych składało się z trzech etapów. Pierwszym był okres rekrucki. W tym czasie wcieleni do wojska zapoznawali się z podstawowymi wiadomościami wojskowymi w zakresie obsługi broni oraz poruszania się w terenie. Pierwszy okres kończyła przysięga połączona z dużymi uroczystościami, na które przybywali włodarze miasta oraz ludność cywilna. Potem rozpoczynało się szkolenie w ramach sekcji i drużyny. Następnie szkolono się w ramach plutonu i kompani. Żołnierze zapoznawali się z warunkami polowymi, uodparniali na zmienne warunki pogodowe. Na koniec starszy rocznik przechodził w garnizonie sześciomiesięczny okres doskonalący oraz pełnił służbę administracyjną i wartowniczą. Młodszy rocznik natomiast doskonalił wiedzę i umiejętności wyniesione z ćwiczeń letnich. Szkolenie garnizonowe przewidywało naukę regulaminów wojskowych, musztry, obsługi broni, a także naukę o kraju i wojsku. Podstawowym punktem corocznego szkolenia jednostek były obozy ćwiczeń. Miały one za zadanie podnosić poziom wyszkolenia bojowego oddziałów w warunkach zbliżonych do polowych i przyzwyczaić żołnierzy do realiów frontowych. 29 pułk strzelców kaniowskich takie ćwiczenia odbywał na poligonie w Biedrusku.
Pułk angażował się w działalność oświatowo-kulturalną i sportową. Przy pułku istniał i działał amatorski teatr. Na wysokim poziomie w kaliskim pułku stał sport. Zawodnicy pułku wygrywali różne biegi masowe, m.in. Bieg Okrężny Miasta Łodzi w 1922 roku. Z racji tego, iż pułk posiadał cztery nowoczesne strzelnice szkolno-sportowe, uprawiany był również sport strzelecki. I na tym polu kaliska piechota mogła pochwalić się sukcesami. W 1923 roku drużyna pułku zdobyła pierwsze miejsce w zawodach strzeleckich o mistrzostwo DOK VII, po czym reprezentowała okręg w zawodach o mistrzostwo armii we Lwowie, zajmując tam drugie miejsce. W latach dwudziestych istniało w 29 psk koło myśliwskie. W polowaniach organizowanych w podkaliskich lasach udział brali prawie wszyscy oficerowie. 6 marca 1930 roku koło przemianowano na Wojskowy Klub Łowiecki w Kaliszu. Obszarem polowań były wówczas lasy zlokalizowane na obszarze garnizonowego placu ćwiczeń w Kościelnej Wsi.
Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu pułku było jego święto, obchodzone 15 maja, czyli w rocznicę wręczenia sztandaru. Pierwsze obchody święta pułku w jego garnizonie miały miejsce w 1927 roku. Przygotowania trwały tygodniami, a obchody święta trzy dni. Był uroczysty capstrzyk, msza polowa, defilada przed dowódcą 25 Dywizji Piechoty, żołnierze zostali wysłani do kina i teatru. "Gazeta Kaliska" wydała specjalny numer poświęcony świętu pułkowemu, a pierwsze 20 egzemplarzy zostało napisanych złotą czcionką - pierwszy numer został wysłany do Marszałka Józefa Piłsudskiego. Dowództwo pułku dużą wagę przykładało do należytej oprawy składania przysięgi, która odbywała się w centrum miasta. Zapraszane na nią były rodziny żołnierzy, władze samorządowe i mieszkańcy miasta. Co roku pułk brał udział w obchodach świąt 11 Listopada i 3 Maja. Dzięki temu zacieśniały się więzi pomiędzy wojskiem a społeczeństwem. Ponadto organizowano liczne imprezy towarzyskie: bale sylwestrowe i karnawałowe, zabawy taneczne, koncerty. Uczestniczyła w nich orkiestra pułkowa.
W dniach 30-31 maja 1936 roku miała miejsce w Kaliszu uroczystość odsłonięcia pomnika poległych żołnierzy 29 pułku strzelców kaniowskich. Pomnik odsłonięto na placu św. Józefa. Na uroczystość przybyła delegacja władz państwowych z ministrem komunikacji Józefem Ulrychem na czele (jeden z kierowników i organizatorów oddziałów POW w Kaliszu w 1918 r., z których wywodził się pułk). Wydarzenie połączone było ze złożeniem zwłok majora Stefana Waltera na cmentarzu wojskowym na Majkowie. Na pomniku wyryto 422 nazwiska poległych i zmarłych od ran żołnierzy pułku. Pomnik został zniszczony przez Niemców na początku okupacji, a jego szczątki spoczywają pod fundamentami byłego Domu Towarowego.
W latach 1918-1939 dowódcami pułku byli kolejno:
- płk Józef Lewszecki (4 XI 1918-12 XII 1918)
- ppłk Karol Szemiot (12 XII-14 VII 1919)
- major Stefan Walter (14 VII 1919-15 VIII 1920)
- p.o. kpt. Jan Rogowski (15 VIII 1920-20 VIII 1920)
- ppłk Wiktor Thomee (20 VIII 1920-26 VIII 1920)
- p.o. kpt. Kazimierz Aleksandrowicz (26 VIII 1920-1 IX 1920)
- ppłk Romuald Kohutnicki (1 IX 1920-VII 1923)
- p.o. ppłk Marian Pankowicz (VII 1923)
- płk Bronisław Adamowicz (VII 1923-1925)
- płk Artur Górski (1925-15 VI 1927)
- płk dypl. Jarosław Okulicz-Kozaryn (15 VI 1927-19 XI 1938)
- p.o. ppłk Władysław Pazderski (19 XI 1938-21 XI 1938)
- ppłk Florian Gryl (21 XI 1938-28 IX 1939)
Marszałek Józef Piłsudski w dniu 15 maja 1921 roku wbija gwóźdź w drzewce chorągwi 29 pułku Strzelców Kaniowskich. Album dziesięciolecia Okręgu Korpusu nr VII, Poznań 1932
Pomnik poległych żołnierzy 29 psk projektu art. rzeźbiarza Proszowskiego z Warszawy. Skrót historii 29 pułku strzelców kaniowskich, oprac. Franciszek Sępichowski, Kalisz 1937
Uroczystości związane z wręczeniem przez Marszałka 29 psk sztandaru. Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), sygn. 3/22/0/0/276/14/1
Zjazd koleżeński w roku 1931 z okazji święta pułku. APK, Spuścizna rodziny Siarkiewiczów, sygn. 13
Obchody święta pułkowego w roku 1937. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 144
Defilada po uroczystej przysiędze młodego rocznika 29 psk w Kaliszu w dniu 19 stycznia 1936 r. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 3793
Pomnik ku czci poległych żołnierzy 29 pułku strzelców kaniowskich. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 3852
Szkolenie rekrutów wcielonych w 1937 roku do 29 psk, z podziałem na przedmioty i czas. Wojskowe Biuro Historyczne (WBH), sygn. I.320.29.32
Kamień pamiątkowy wkopany w miejscu wręczenia sztandaru 29 psk. NAC, sygn. 3/1/0/7/1206a/3/1
Widok ogólny uroczystości odsłonięcia pomnika poległych żołnierzy 29 Pułku Strzelców Kaniowskich. NAC, sygn. 3/1/0/7/1206a/4/1
Orkiestra 29 psk. APK, fotografie Karola Tscheu
Wniosek dowództwa pułku na wyrażenie zgody na budowę pomnika "Poległych żołnierzy 29 pułku strzelców kaniowskich" na placu Świętego Józefa w Kaliszu. APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 315
II batalion 29 psk przekraczający granicę czechosłowacką w ramach akcji zaolziańskiej w 1938 r. APK, Spuścizna Tadeusza Trzeszczaka, sygn. 1, s. 10
Karta przydziału wojennego dla Bronisława Trzeszczaka, adiutanta II baonu. APK, Spuścizna Tadeusza Trzeszczaka, sygn. 1 s. 10
Juliusz Ulrych, współtwórca 29 pułku strzelców kaniowskich. NAC, sygn. 3/1/0/2/1992/1/1
Powrót pułku z manewrów letnich w 1937 roku. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Apel żołnierski w dniu święta pułkowego 15 maja 1935 roku na placu apelowym w koszarach przy ul. Łaziennej. Przemawia ówczesny dowódca pułku płk dypl. Jarosław Okulicz-Kozaryn. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Odznaka oficerska 29 pułku strzelców kaniowskich. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Szkoła podoficerska 29 pułku strzelców kaniowskich. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Komitet budowy pomnika 29 psk. APK, Spuścizna Wiśniewskiego, sygn. 24
1 kompania 29 pułku strzelców kaniowskich. APK, Zbiór fotografii i pocztówek, sygn. 584
Zdjęcie ślubne porucznika Stanisława Kuśmierka. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Kadra oficerska 29 psk. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Przyjazd Marszałka Józefa Piłsudskiego do Kalisza w maju 1921 roku. Zbiory Grzegorza Walisia
Marszałek Józef Piłsudski na uroczystości wręczenia sztandaru pułkowi 15 maja 1921 roku. WBH, sygn. K-66-720
Podpułkownik Florian Gryl, ostatni dowódca 29 psk w roku 1939 (zdjęcie z 1947 r.). WBH, sygn. TAP 27.53.332
Wyciąg z powojennej teczki akt personalnych ppłk Floriana Gryla. WBH, sygn. TAP 27.53.332
Pułkownik Jarosław Okulicz-Kozaryn w Liskowie w roku 1934 (pierwszy z lewej). W środku ks. Wacław Bliziński, odznaczony przez płk. odznaką Przysposobienia Wojskowego. Zbiory Grzegorza Walisia
Pułkownik Jarosław Okulicz-Kozaryn podczas uroczystości 3 maja 1934 roku odbywających się w Liskowie. Zbiory Grzegorza Walisia
Kampania wrześniowa
W związku z gwałtownie pogarszającą się sytuacją polityczną w Europie i bezpośrednim zagrożeniem agresją ze strony III Rzeszy, 31 sierpnia 1939 roku rozpoczęła się mobilizacja powszechna Wojska Polskiego. 29 pułk strzelców kaniowskich wchodził w skład 25 Dywizji Piechoty, razem z ostrowskim 60 pp i krotoszyńskim 56 pp oraz 25 pułkiem artylerii lekkiej, a także innymi pomniejszymi rodzajami broni. Głównym zadaniem 25 DP były działania osłonowe na linii Prosny, mające na celu umożliwić dokończenie mobilizacji armii "Poznań", w skład której wchodziła. Trzonem obrony rejonu umocnionego przedmoście "Kalisz" było 21 żelbetonowych i 23 drewnianych schronów bojowych, obsadzanych przez 29 psk. Na skrzydłach miały stanąć 56 pp i 60 pp, które najpierw musiały opuścić swoje garnizony i dotrzeć nad Prosnę. Wybuch wojny 1 września 1939 r. zastał właśnie pododdziały strzelców kaniowskich na przedpolach Kalisza. Korzystając z faktu, że Wehrmacht nie atakował na tym kierunku, kończyły one budowę fortyfikacji. Swoje pozycje, budowane przez całe lato w trudzie i znoju, opuścili bez jednego wystrzału pod koniec 3 września 1939 r. Dalsza droga wiodła na kolejną pozycję obronną, czyli przedmoście "Koło". Marsz nie należał do łatwych i spokojnych. 25 DP została w okolicach Cekowa i Morawina zaatakowana 4 września przez lotnictwo niemieckie. Zestrzelono wówczas 7 samolotów Luftwaffe, ale okupiono to wysokimi stratami. Sam 29 psk stracił 5 zabitych ludzi, 17 było rannych, zginęło 5 koni. Inne polskie oddziały poniosły jeszcze większe straty. 5 września 1939 roku kaliski pułk zajmował stanowiska południowej części przedmościa "Koło" pomiędzy Turkiem, a Władysławowem. W tym czasie dowódca armii "Poznań", generał Tadeusz Kutrzeba, zdecydował wykorzystać 25 DP do natarcia w kierunku miejscowości Dobra, celem odciążania armii "Łódź", toczącej od początku wojny niezwykle ciężkie walki. Dywizja, w tym 29 psk, wykonała przegrupowania, jednak natarcie zostało odwołane. Pierwsze potyczki z Niemcami 29 pułk staczyła 6 września w okolicach miejscowości Dobra. Tu kompania zwiadowców odparła natarcia Niemców. 8 września generał Tadeusz Kutrzeba podjął decyzję uderzenia całością sił armii "Poznań" na północne skrzydło niemieckiej 8 armii. 9 września 1939 r. trzy polskie dywizje oraz dwie brygady kawalerii przeszły do natarcia na siły niemieckie posuwające się na Warszawę. Rozpoczęła się bitwa nad Bzurą, największe starcie kampanii wrześniowej. Swoją rolę odegrał w niej również 29 pułk strzelców kaniowskich. W bitwie wzięły udział połączone siły armii "Poznań" i "Pomorze". Podstawowym założeniem tej batalii było pobicie sił niemieckich w łódzkim, próba dotarcia do okolic Radomia, a następnie przeprowadzenie jak największej ilości wojsk zdolnych do walki w rejon Małopolski Wschodniej, aby w oparciu o granicę z Rumunią i licząc na zaopatrzenie w materiały wojenne tą drogą od państw zaprzyjaźnionych, móc toczyć dalszą walkę z Niemcami, aż do nadejścia pomocy zbrojnej Francji i Anglii.
Bitwa nad Bzurą miała swoje trzy etapy. Pierwszy to natarcie w kierunku na Stryków, w dniach 9-12 września. W tej fazie walk wojska polskie odniosły największe sukcesy. Wyzwoliły szereg miast, biorąc jeńców, rozbijając doszczętnie niemiecką 30 Dywizję Piechoty, zatrzymując marsz Wehrmachtu na Warszawę. Kaliska 25 Dywizja Piechoty nacierała na Łęczycę i Ozorków.
Walki II Batalionu 29 psk pod Łęczycą. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 262
29 pułk strzelców kaniowskich prowadził ciężkie walki w okolicach Sierpowa, Wróblewa i Ozorkowa. Wieczorem 12 września przerwane zostało uderzenie na Stryków i następiło wycofanie wojsk za Bzurę (powodem było wyhamowanie impetu uderzenia, zbyt małe sukcesy w zdobywaniu terenu, wygaśnięcie efektu zaskoczenia, zwiększanie się sił nieprzyjaciela). Rozpoczął się drugi etap bitwy, trwający w dniach 13-16 września. Po przegrupowaniu się sił polskich, armie "Poznań" i "Pomorze" miały dokonać korekty kierunku natarcia. Teraz celem było utorować sobie drogę na Warszawę. Pułki wielkopolskie miały natrzeć w kierunku na Sochaczew, a pomorskie na Łowicz. Do 16 września 29 psk dokonał licznych przemarszów do miejsc wyjściowych do natarcia na Sochaczew. Zaplanowane na 16 września uderzenie zostało uprzedzone przez atak niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Pierwsze niemieckie uderzenie wycelowane było w lukę pomiędzy 29 psk, a 56 pp. Drugie w kierunku Bibiampol - Łęg skierowane było na pozycje 29 psk i 9 batalionu strzelców. Bitwa wchodziła w trzecią, ostatnią fazę. Do wieczora 16 września 1939 r. kaliska 25 Dywizja Piechoty prowadziła ciężkie walki, utrzymując swoje pozycje. Pod koniec dnia dowództwo dywizji zorientowało się, że walczyło z niemiecką dywizją pancerną. Późnym wieczorem kaliskie oddziały opuściły rejon Sochaczewa i skierowały się na przejście przez Bzurę w okolicy Brochowa. Celem była Puszcza Kampinoska, wyrwanie się z niemieckiego okrążenia i przebicie do Warszawy. 17 września niemiecka Luftwaffe została w całości skierowana nad Bzurę. Rozpoczęło się największe w kampanii wrześniowej bombardowanie stłoczonych na małej powierzchni wojsk polskich. 29 psk został zaatakowany przez niemieckie lotnictwo na przeprawie pod Brochowem. Pod wieczór ponownie zostały zaatakowane pododdziały strzelców kaniowskich, tym razem już w głębi puszczy. W Puszczy Kampinoskiej pułk zbierał rozbite oddziały, często będąc pod ostrzałem artyleryjskim. Kaliska dywizja postanowiła pójść w kierunku Modlina. 19 września odziały pułku dotarły do Palmir, gdzie znajdowały się magazyny amunicji. Uzupełniono amunicję, uporządkowano oddziały i dokonano reorganizacji. W Palmirach odbyła się narada resztek armii "Poznań" na której postanowiono wyruszyć do Warszawy (twierdza Modlin nie przyjmowała już w swoje mury napływających z frontu rozbitków). Rozpoczęły się ostatnie walki w rejonie Młocin i Wólki Węglowej. Nawiązano kontakt z oddziałami broniącymi Warszawy. Wieczorem 21 września 25 dywizja piechoty, a wraz z nią 29 psk, weszła w obręb stolicy. Podporządkowana została Grupie Armii "Warszawa". Bitwa nad Bzurą dobiegła końca. Rozpoczynał się ostatni akord w życiu 29 pułku strzelców kaniowskich - udział w obronie Warszawy. 22 września pułk znajdował się w rejonie Bielan, 23 września dotarł do śródmieścia, gdzie przeszedł reorganizację. 25 września wyruszył z rejonu ul. Marszałkowskiej w kierunku pododcinka "Zachód". 26 września dotarł na Ochotę, a później w rejon ulicy Częstochowskiej. 27 września pułk ruszył do natarcia, celem odzyskania ul. Opaczewskiej i zajezdni tramwajowej. Niestety wypad załamał się. Pułk bronił następnie Dworca Zachodniego i rejony ulic Szczęśliwicka - Częstochowska. 27 września w południe nastąpiło zawieszenie broni, a następnego dnia kapitulacja stolicy. Żołnierze 29 psk w dniach 29 września - 3 października trafili do obozu przejściowego w Skierniewicach, a potem do Łowicza.
W wojnie obronnej 29 pułk strzelców kaniowskich stracił 35 oficerów poległych i rannych, 1220 szeregowych zabitych i rannych oraz 1600 zaginionych i wziętych do niewoli. Za wykazane męstwo na polu walki, żołnierze kaliskiego pułku otrzymali 16 orderów Virtuti Militari. Warto podkreślić, że przez cały okres działań wojennych pułk był wydolny organizacyjnie i bojowo, a swoje działania zakończył na skutek ogólnej sytuacji na froncie i kapitulacji Warszawy, a nie własnej przegranej.
Ugrupowanie pododdziałów 29 psk w dniu 31 sierpnia 1939 roku. WBH, sygn. II.13.15
Niszczenie przez Niemców pomnika 29 psk. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1356
Żołnierze odznaczeni Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari 5 klasy w 25 rocznicę "Bitwy nad Bzurą". Zbiory Piotra Kozłowskiego
Odznaka oficerska 29 pułku strzelców kaniowskich. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Nieśmiertelnik i zdjęcie porucznika Stanisława Kuśmierka, jeńca Oflagu IIA. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Karta meldunkowa Bolesława Wodeckiego, dowódcy III batalionu. APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 4486, s. 643-644
Odznaczenia za udział w Wojnie Obronnej 1939 r. porucznika Stanisława Kuśmierka, dowódcy plutonu pionierów??? 29 psk. Zbiory Piotra Kozłowskiego
Informacja o śmierci kapitana Stefana Woldańskiego, dowódcy 1 kompanii 29 psk, wystawiona w 1941 roku przez PCK. APK, Sąd Grodzki w Kaliszu, sygn. 421, s. 3
Sądowe potwierdzenie zgonu generała Franciszka Altera, dowódcy 25 Dywizji Piechoty. W sprawie świadkiem był ppłk Florian Gryl, dowódca 29 pułku strzelców kaniowskich. APK, Sąd Grodzki w Kaliszu, sygn. 459, s. 11
Własnoręcznie napisany życiorys Floriana Gryla, ostatniego dowódcy 29 psk. WBK, sygn. TAP 27.53.332
Ośrodek Zapasowy 25 DP (29 psk)
Losy Ośrodka Zapasowego kaliskiej 25 dywizji piechoty, do której należał 29 psk, a miał za zadanie organizowanie nadwyżek mobilizacyjnych, są mało znane. Jego początkowe miejsce stacjonowania zostały wyznaczone w Kielcach. Później, już w trakcie zmagań wojennych żołnierze ośrodka dotarli do Kowla, a następnie do lasów pod Ostrogiem. Po 17 września 1939 r. większość trafiła do niewoli sowieckiej. Oficerowie osadzeni zostali najpierw w obozie przejściowym w Szepietówce, na zachód od Żytomierza. Żołnierze 29 pułku strzelców kaniowskich z OZ znajdują się na listach katyńskich.