Akta staropolskie miasta Kalisza są dziś rozproszone. Na skutek różnych zawirowań politycznych nie znalazły się w jednym miejscu. Obecnie archiwa państwowe robią wszystko by ułatwić użytkownikom dostęp do akt rozproszonych. 21 grudnia 2010 r. w siedzibie Archiwum Państwowego w Kaliszu zaprezentowano zdigitalizowane akta dotyczące Kalisza, które są przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Z tej okazji, dzięki uprzejmości Dyrektora poznańskiego archiwum Henryka Krystka, w Kaliszu zaprezentowano oryginalne akta staropolskie, które można było podziwiać cały styczeń oraz luty. Kaliskie archiwum przygotowało wersję on-line tej ekspozycji. Prezentujemy tutaj Akta miasta Kalisza, w tym m.in. kopię nieuwierzytelnioną dokumentu wystawionego przez króla Zygmunta II Augusta w 1552 r., pierwszą księgę urzędu i sądu rady miejskiej w Kaliszu założona w 1537 r. po pożarze miasta, Rejestr spraw sądu radzieckiego odbywającego się w ratuszu kaliskim z lat 1784 - 1793. Ogólnie wystawa składa się z 11 pozycji archiwalnych. Każda z nich zawiera dokładną charakterystykę.
Zygmunt II August, król polski na prośbę burmistrza i rajców miasta Kalisza odnawia, powtarza i zatwierdza okazany przez nich przywilej Kazimierza IV Jagiellończyka, króla polskiego wystawiony dnia 2 IX 1452 r. w Sieradzu na prośbę burmistrza, rajców i kupców miasta Kalisza, zawierający zakaz używania w handlu wagi talentu i miary łokcia przez zagranicznych Żydów, kupców i krojowników sukna przybywających do Polski na targi i jarmarki ze swoimi towarami, ponieważ sprzedaż sukna, płótna, jedwabiu i innych tkanin według wagi talentu i libry (funta) odbywa się ze szkodą dla miejscowych kupców i krojowników, wobec czego zagraniczni kupcy i Żydzi nie mogą mierzyć łokciem ani ważyć talentem, lecz części płótna, jedwabiu i innych tkanin ważyć wagą kamienia, powszechnie używaną w Polsce. Do potwierdzonego przez siebie prawa nadanego przez swego ojca, król Zygmunt II August dodał jeszcze dyspozycję zakazującą zagranicznym kupcom sprzedawania w Kaliszu żelaznych narzędzi (noży i kos) pojedynczo (detalicznie) póki pozwolenia królewskiego na to nie otrzymają kupcy kaliscy; także zagraniczne sierpy nakazał łączyć w kopy (60 szt.) i tak sprzedawać po cenach nie wyższych od cen ustalonych przez kupców kaliskich.
Piotrków, na sejmie walnym koronnym (Datum Piotrcoviae in convencione Regni generali feria quarta post Dominicam Reminiscere), 1552 III 16
Pergamin, 405 x 240 + 73 mm
Oryginał, rękopis, j. łac.
Pieczęć mniejsza koronna (podkanclerska) wyciśnięta w czerwonym wosku, w misce woskowej przywieszonej na pasku pergaminu
"Relatio venerabilis Joannis Przerembski praepositi Cracoviensis et regni nostri vicecancellarii". Podpis: "Joannes Przerempski Regni Poloniae vicecancellarius scripsit"
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 3
Kopia nieuwierzytelniona dokumentu wystawionego dnia 12 III 1552 r. na sejmie walnym w Piotrkowie przez Zygmunta II Augusta, króla polskiego, który na prośbę złożoną w imieniu pospólstwa (tj. kolegium starszych cechowych) miasta królewskiego Kalisza anulował przywilej swojego ojca, Zygmunta I Starego, króla polskiego, wprowadzający w tym mieście tryb dożywotniego sprawowania władzy burmistrza i rajców, a w zamian nadał temuż pospólstwu prawo corocznego wybierania 12 kandydatów, spośród których starosta kaliski (starosta generalny Wielkopolski) ma wybierać burmistrza i pięciu rajców i przyjmować od nich przysięgę wierności, a oprócz tego na ustępującą radę nałożył obowiązek rozliczenia się z jej rocznych rządów przed nową radą i pospólstwem (tj. kolegium starszych cechowych). 1700-1720.
Pergamin, 448 x 363 mm Kopia, rękopis, j. pol. Pieczęci nie było
Przepisany podpis: "Jan Ocieski kanclerz koronny podkomorzi krakowski"
In dorso: "Privilegium electionis consulatus civitatis Sacrae Regiae Maiestatis Calissiensis"
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I
Liber pretorialis seu acta consularia civitatis Calisiensis [Akta urzędu i sądu burmistrza i rady miejskiej w Kaliszu w spornych i niespornych sprawach mieszczańskich, często rozpatrywanych przez radę wspólnie z wójtem i ławnikami, których przedmiotem są m.in. pożyczki pod zastaw nieruchomości (obligacje), wierzytelności (długi) i poręczenia spłaty długów, spory graniczne (sąsiedzkie), zeznania świadków, działy majątkowe, ugody majątkowe, kwietacje uregulowania zobowiązań, wyroki sądu w tym także sądu apelacyjnego w Poznaniu, kontrakty sprzedaży-kupna nieruchomości, zapisy wiana i posagu, wpisy spraw sierocych (opiekuńczych), wpisy spraw chłopów ze wsi miejskiej Dobrzec, inserty (przepisane teksty) dokumentów królewskich i innych itp.] Electio consulatus (...) illustris ac magnificus dominus Andreas comes in Gorka castellanus Posnaniensis et Maioris Poloniae capitaneus generalis in locum pretorii civitatis Calissiensis persona sua venientes, pro administranda republicae ac regimine politico, in ordinem senatorium et consularem dignitatem elegit, fecit et constituit (…) [Wybór rady (...) wielmożny pan Andrzej komes z Górki, kasztelan poznański i starosta generalny Wielkopolski przybywszy osobą swoją do ratusza kaliskiego, wybrał i powołał starszych i rajców do zarządzania tutejszą gminą miejską i sprawowania władzy politycznej (...)]
Kalisz, 1547-1556
Księga, inducta (przepisana na czysto, wtóropis), 235 x 335 mm
Papier, rękopis, j. łac., ss. 554
Oprawa skórzana brązowa, renesansowa, wytłaczana, podniszczona
Na końcu księgi późniejszy skorowidz treści "Regestrum libri praetorialis" w układzie chronologicznym. Na wyklejce spodniej okładki sentencje i informacje o uchwałach rady miejskiej z lat 1552-1555.
Archiwum Państwowe w Poznaniu Akta miasta Kalisza, sygn. I 7
[Księga ławniczych gajonych sądów potrzebnych, zawierająca wpisy testamentów mieszczańskich i inwentarzy dóbr, spisywanych przez pisarza miejskiego, głównie na korzyść nieletnich spadkobierców]
Kalisz, 1556-1598
Księga, indukta (czystopis, przepisany protokół), 245 x 330 mm
Papier, rękopis, j. pol., j. łac., ss. 532
Oprawa skórzana brązowa wytłaczana
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 169
Liber pretorialis civitatis Calissiensis qui et annalia seu acta intitulari poterit post attrocissimam et infelicem conflagracionem civitatis eiusdem inceptus, quo tempore civitas ipsa tota, templa omnia, arx, pretorium, turres et domus omnes ad fundum cremate sunt vigesima mensis July, die Veneris, hora fero vigesima (…) Anno Domini 1537 (...) Eodem tempore in conflagracione civitatis sigilla vetustissima perietur tria; unum magnum argentem, alterum mediocrem (...), tercium vero minus argentem [Księga radziecka miasta Kalisza, gdzie mogą być zapisane dzieje i czynności; rozpoczęta po okrutnym i nieszczęsnym pożarze tego miasta, podczas którego całe miasto, wszystkie kościoły, zamek, ratusz, wieże i wszystkie domy zostały do gruntu spalone w dniu 20 lipca, w piątek o fatalnej godzinie dwudziestej (...) 1537 r. (...) Podczas pożaru miasta zniszczone zostały trzy stare pieczęcie; pierwsza wielka srebrna, druga średnia i trzecia mniejsza srebrna. Stanisław (...) natenczas pisarz miejski kaliski]
[Pierwsza księga urzędu i sądu rady miejskiej w Kaliszu, założona po pożarze miasta w 1537 r. Zawiera wpisy czynności prawnych dokonanych przed burmistrzem i radą miejską w sprawach administracyjnych i policyjnych należących do uprawnień rady miejskiej jako najwyższej władzy w mieście, a także wpisy sądu burmistrza i rady w sprawach niespornych i spornych mieszczan (rezygnacji, obligacji, intromisji, kwietacji itp.) oraz relacje z wyborów nowych władz miejskich.]
Kalisz, 1537-1547.
Księga, protokół (pierwopis, nie przepisywany czystopis), 220 x 330 mm
Papier, rękopis, j. łac., ss. 313
Oprawa skórzana brązowa, renesansowa, wytłaczana, ze śladami pasków do wiązania.
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 6
Regestra potrzebne dla informacyi miasta dawnych zwyczaiów. Regestr percepti pieniężny y expositi (…) przez sławnego pana Matthaeusza Czartoryskiego na ten czas bormistrza miasta Kalisza porządnie spisany [Wpisy dochodów miejskich (opłat czynszowych i podatkowych od mieszczan i chłopów, opłat z jarmarków i za wykonanie różnych prac itp.) i wydatków (na spłatę czynszów i długów miejskich, na utrzymanie czeladzi i sług miejskich, na materiały budowlane i rzemieślnikom za pracę, na miejskie konie, na funkcjonowanie kancelarii miejskiej, na podwody i utrzymanie wojska itp.) ze skarbu miasta Kalisza.]
Kalisz, 1630-1635
Księga, protokół (pierwopis nie przepisywany), 215 x 315 mm
Papier, rękopis, j. pol., j. łac., ss. 161
Oprawa skórzana jasna wytłaczana z herbem miasta
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 185
Protocollon actorum proconsularium et consularium civitatis Sacrae Regiae Maiestatis Calissiensis [Uchwały porządkowe i gospodarcze magistratu oraz trzech porządków miejskich tj. kolegium złożonego z członków rady, ławy i starszych cechowych, podejmowane w sprawach ogólnych, nadrzędnych i dla dobra miasta. Wpisy przyjęć osób do prawa miejskiego, wyborów władz miejskich, uchwał Komisji Dobrego Porządku (Boni Ordinis).] Kalisz, 1779-1786
Księga, protokół (pierwopis nie przepisywany, czystopis), 255 x 355 mm
Papier, rękopis, j. pol., j. łac., ss. 249
Oprawa skórzana brązowa
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 183
Protocollon [Wpisy rezolucji, zaleceń i decyzji uchwalonych w wyniku działalności Komisji Dobrego Porządku, zbierającej się w ratuszu kaliskim pod przewodnictwem Aleksandra Mycielskiego, generała dywizji wielkopolskiej wojsk koronnych, w celu uporządkowania spraw i finansów miejskich. Tabele podziału ludności na grupy do płacenia podatków, lustracja nowych kominów (budynków) i pustych placów do zagospodarowania.]
Kalisz, 1780-1787
Księga, protokół (pierwopis nie przepisywany), 220 x 333 mm
Papier, rękopis, j. łac., j. pol., ss. 249
Oprawa skórzana brązowa
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 239
Liber resignationum, reformationum etc. (...) per nobilem Gregorium Dobroczki officio notariatus presentis sibi traditi [Księga rezygnacji sądu ławniczego zwyczajnego powiatku (iudicium bannitum ordinarium, iudicium particulare bannitum ordinarium, zbierającego się w stałych terminach), sądu ławniczego nadzwyczajnego potrzebnego (iudicium bannitum opportumum, zwoływanego w razie potrzeby) i sądu wielkiego (wielkiego wiecu, iudicium magnum ordinarium bannitum, iudicium generale ordinarium); zawiera wpisy spraw cywilnych niespornych związanych z przenoszeniem prawa własności, tj. akty sprzedaży-kupna, rezygnacji i powzdania oraz darowizn (donacji i cesji) nieruchomości i sum pieniężnych, akty dzierżaw nieruchomości leżących na terenie miasta, a także zapisy pieniężne wiana, posagu (reformatio dotis), dożywocia i rent od sum lokowanych na nieruchomościach, akty donacji lub sprzedaży czynszu (procentu od kapitału lub od dochodu z nieruchomości), także z zastrzeżeniem prawa odkupu (wyderkafy), akty zrzeczenia się majątku, protestacje związane z tymi transakcjami.] (s. 835): Conflagratio civitatis Calissiensis. Eodem anno millesimo sexcentesimo nono, die 24 iunii, ipso die festo Nativitatis Sancti Ioannis Baptistae, hora completorii circiter vigesima prima, infaelicissima et funestissima vorago vehementis interni ignis, a tergo domus conclusae honesti Michaelis Pinsomedae civis Calissiensis in platea Piskorzewiensi inter domos Domiechowski et stabulum Sikorzynskie iacentem occulte nata, quae a paucis animadversa ex infaelici casu, ob funem campanae praetorialis subito perfractum ad hominum notitiam pervenire non poterat sumptis viribus per flammam in varias volitantem partes, multis nescientibus igne disperso totam civitatem (exceptis Collegio Societatis Iesu, conventu Sancti Nicolai cum schola, ecclesia Sancti Stanislai cum ipsi conventu paucisque domibus sub muro manentibus) cum fortunis civium, praetorialibus armamentariis et ecclesiis (proh dolor) ferme in tribus horis obsedit et in cinerem redegit. Interea vero temporis notarius dum videret flammam per fenestriis in stubam praetorialem incurrentem (…) Pożar miasta Kalisza. Tegoż roku 1609, dnia 24 czerwca, w święto Narodzenia św. Jana Chrzciciela, około godziny 21 po zachodzie słońca, skrycie powstał nieszczęsny, zgubny, żarłoczny i gwałtowny ogień, z tyłu zamkniętego domu sławetnego Michała Pinsomedy, mieszczanina kaliskiego na ulicy Piskorzewskiej, między domem Domiechowskiego a stajnią Sikorzynskiego, jako kara za występki, w tym nieszczęsnym razie, gdy nie doszedł do ludzi głos dzwonów ratuszowych i płomienie rozeszły się na różne strony, a przez wiele nierozsądku ogień opanował całe miasto i w trzy godziny w proch je obrócił razem z fortunami mieszczańskimi, zbrojownią ratuszową i wieloma (o bólu!) kościołami (z wyjątkiem kolegium jezuitów, konwentu św. Mikołaja ze szkołą, kościoła św. Stanisława i jego konwentu i niewielu domów stojących pod murem).
W tym czasie pisarz miejski widział ogień wpadający przez okna do izby ratuszowej (...)]
Kalisz, 1578-1619
Księga, inducta (przepisana na czysto, wtóropis), 250 x 320 mm
Papier, rękopis, j. łac., ss. 1018
Oprawa skórzana brązowa, wytłaczana, podniszczona
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 45
[Regestr spraw i pozwów sądów wójtowskich; zwykłego powiatku, wielkiego wiecu i sądów potrzebnych]
Kalisz, 1790-1793
Księga, dudka, protokół (pierwopis, czystopis), 115 x 323 mm
Papier, rękopis, j. pol., j. łac., ss. 79
Oprawa tekturowa
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 179
[Regestr spraw i pozwów sądów wójtowskich; zwykłego powiatku, wielkiego wiecu i sądów potrzebnych]
Kalisz, 1790-1793
Księga, dudka, protokół (pierwopis, czystopis), 115 x 323 mm
Papier, rękopis, j. pol., j. łac., ss. 79
Oprawa tekturowa
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Akta miasta Kalisza, sygn. I 179