Żołnierze Wolności

Wprowadzenie

Mija 80 lat od powstania największej podziemnej armii okupowanej Europy. 14 lutego 1942 roku rozkazem Naczelnego Wodza generała broni Władysława Sikorskiego została powołana do życia Armia Krajowa. AK to 390 tysięcy osób, 110 tysięcy większych akcji zbrojno-dywersyjnych, 1300 wykolejonych pociągów, akcje wywiadowcze, w tym rozpracowanie produkcji cudownych broni V1 i V2 na terenie III Rzeszy, zlokalizowanie wyrzutni V1 we Francji, plan "Burza" i wyzwolenie Wilna oraz Powstanie Warszawskie. Po rozwiązaniu Armii Krajowej 19 stycznia 1945 roku wielu jej członków nie wyszło z ukrycia i przez lata walczyło z nowym okupantem - aparatem bezpieczeństwa tworzonego z moskiewskiego nadania komunistycznego rządu.

Historia Armii Krajowej

Zalążki Polskiego Państwa Podziemnego zaczęły się tworzyć jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej. Dnia 27 września 1939 roku powołana została z polecenia marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego konspiracyjna organizacja Służba Zwycięstwu Polski. Na jej czele stanął generał Michał Karasiewicz-Tokarzewski (w latach 1929-1935 był dowódcą kaliskiej 25 Dywizji Piechoty). 13 listopada 1939 roku SZP została rozwiązana, a w jej miejsce powstał Związek Walki Zbrojnej. Jej komendantem został generał broni Kazimierz Sosnkowski, a następnie gen. Stefan Rowecki "Grot". ZWZ po agresji Niemców na ZSRR utworzył wydzieloną organizację dywersyjną o kryptonimie "Wachlarz". Jej zadaniem było prowadzenie sabotażu i dywersji na zapleczu armii niemieckiej oraz prowadzenie działań osłonowych dla planowanego powszechnego powstania zbrojnego na terenach polskich. Dnia 14 lutego 1942 roku Naczelny Wódz generał broni Władysława Sikorskiego powołał do życia Armię Krajową. Idea jej powołania wzięła się z faktu zakończenia budowy armii podziemnej, jak również zajęcia w całości terytorium Polski przez wojska niemieckie.

Przez cały okres okupacji walczyła z wrogiem, a pod koniec aneksji niemieckiej przystąpiła do otwartej walki w ramach akcji "Burza". Jej uwieńczeniem była heroiczna walka powstańców warszawskich trwająca 63 dni. W ramach akcji "Burza" Armia Krajowa wyzwoliła w lipcu 1944 roku Wilno. Po upadku Powstania Warszawskiego AK znalazła się w chaosie organizacyjnym. Przestała całkowicie pomagać Armii Czerwonej w walce z Wehrmachtem, a wręcz zaczęła się przed nią ukrywać. Skupiła się na obronie ludności. Armia Czerwona i tzw. Polska Lubelska rozpoczęły zwalczanie Polski Podziemnej. Tysiące akowców zostało aresztowanych przez NKWD i Urząd Bezpieczeństwa. 19 stycznia 1945 roku  gen. Leopold Okulicki rozwiązał Armie Krajową, polecając jednocześnie jej dowódcom nie ujawnianie się i zachowanie zakonspirowanych sztabów oraz sieci radiowej. Po wojnie część akowców kontynuowała walkę w takich organizacjach jak: WiN, NSZ czy Wielkopolska Samodzielna Grupa Operacyjna "Warta". Do historii przeszli pod ogólną nazwą Żołnierze Wyklęci. Walczyli z nowym okupantem - sowietami oraz rządem komunistycznej Polski, powołanym przez Józefa Stalina.

Komendanci Armii Krajowej:

• Gen. dyw. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, pseudonim "Torwid"
• Gen. broni Kazimierz Sosnkowski, pseudonim "Godziemba"
• Gen. dyw. Stefan Rowecki, pseudonim "Grot"
• Gen. dyw. Tadeusz Komorowski, pseudonim "Bór"
• Gen. bryg. Leopold Okulicki, pseudonim "Niedźwiadek"

Armia Krajowa w Kaliszu

Struktury konspiracji w Kaliszu rozpoczęli tworzyć oficerowie 29 pułku Strzelców Kaniowskich oraz III dywizjonu 25 pułku artylerii. Zebranie założycielskie kadry odbyło się 13 listopada 1939 roku przy ul Łaziennej 17. Powołano do życia Inspektorat ZWZ-AK "Sitowie" z Obwodami w Kaliszu ("Wyspa"), Koninie ("Grzywa") oraz Turku ("Derwisz"), który organizacyjnie przynależał do Okręgu Łódź "Barka". Jego inicjatorami byli: ppor. Wiesław Laskowski "Sławek", chor. Czesław Matuszewski, pchor. Władysław Kelm oraz ppor. Emil Sztark "Mocny". Do ZWZ należeli wszyscy byli podoficerowie zawodowi i rezerwy zamieszkali na terenie Kalisza, Szczypiorna i Skalmierzyc. Ich działalność była o tyle utrudniona, że Kalisz został włączony do III Rzeszy, wchodząc w skład tzw. Kraju Warty. Z dniem 8 sierpnia 1943 roku Inspektorat w Kaliszu został zlikwidowany i w jego miejsce powstaje Obwód Kalisz "Wyspa" z podległością do Inspektoratu Sieradz-Wieluń.

Dowódcy Inspektoratu i Obwodu ZWZ-AK w Kaliszu:

• ppor. Emil Sztark "Mocny" Komendant Inspektoratu "Sitowie"
  10.1939 roku - 6.02.1941 roku
• ppor. Wiesław Laskowski "Sławek" Komendant Obwodu "Wyspa" i Inspektoratu "Sitowie"
  09/10.1939 roku, 6.02.1941 roku - 10.10.1941 roku
• ppor. Zbigniew Kutnik "Zbyszek"
  Komendant Obwodu "Wyspa" i Inspektoratu "Sitowie"
  07.1942 roku - 4.06.1943 roku
• por. Wacław Ostrowski "Tomasz", "Adam"
  Komendant Obwodu "Wyspa" - "Torfowisko"
  Inspektorat Sieradzko-Wieluński
  06.1943 roku - 26.06.1944 roku
• por. Mieczysław Spychalski "Paweł"
  Komendant Obwodu "Torfowisko" - Inspektorat Sieradzko-Wieluński
  07.1944 roku- 19.01.1945 roku
• ppor. Edward Laskowski
  zastępca "Sławka"
  6.02.1941 roku - 01.1942 roku
• chor. Czesław Matuszewski
  z-ca "Sławka", d-ca kadry 29 pSK i III/25 pal
  10.1939 roku - 01.1941 roku
• chor. Stanisław Piotrowski
  z-ca d-cy kadry 29 pSK i III/25 pal
  10.1939 roku - 12.02.1940 roku
• kpt. Józef Sikorski "Modzelewski"
  Komendant Inspektoratu w Kaliszu, Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej "Warta"
  01.1945 roku- 12.1945 roku

Przez cały okres okupacji ZWZ, a potem AK narażone były na liczne aresztowania. Częściowo było to spowodowane przez zdrajców, którzy po podpisaniu z Niemcami deklaracji o współpracy, ujawniali członków podziemia, otrzymując w zamian niską zapłatę, czasem kieliszek wódki lub kilka papierosów. Zdarzały się tez przypadki donosów na polskich patriotów drogą pocztową do gestapo czy żandarmerii. Aresztowani na tej podstawie trafiali z reguły do obozów koncentracyjnych, co kończyło się dla nich śmiercią. Armia Krajowa posiadała w swych szeregach pracowników poczty, którzy wychwytywali i niszczyli taką korespondencję, ratując tym samym życie wielu osobom. Przyczyną aresztowań była czasem nieostrożność przy kolportażu podziemnej prasy. Największa fala aresztowań członków AK miała miejsce 6 i 7 marca 1942 roku. Jej przyczyną było prawdopodobnie zastrzelenie w Zgierzu dwóch gestapowców przez byłego sierżanta Wojska Polskiego. Aresztowania polskich żołnierzy objęły teren miast: Kalisz, Ostrów Wielkopolski, Krotoszyn, Łódź, Zgierz, Wieluń, Zduńska Wola, Pabianice. W ciągu 24 godzin zatrzymywani oni byli w domach, na ulicy, w pracy. Były przypadki, gdy nie zastawszy podoficera pod danym adresem, do aresztu zabierana była żona. Marcowe aresztowania były potężnym ciosem dla podziemnej organizacji. Jej działalność zostaje wznowiona dopiero w maju 1942 roku.

Na terenie Kalisza działał Oddział II - "Stragan", "Lombard". Była to ekspozytura wywiadu Komendy Głównej Armii Krajowej. Jego szefami byli: kpt. Zygmunt Janke "Walter", mjr Bolesław Jabłoński "Emma", kpt. Robert Leski "Bradl", kpt. Mikołaj Ostrzanowski, kpt. Janusz Różewicz, ppor. Wacław Kałużniak "Jacek", ppor. Halina Kłąb "Jacek II". Do Oddziału II należeli przedwojenni oficerowie wywiadu. Na jego celowniku były wszystkie dziedziny życia, gospodarki, wojska i policji. Ważne wiadomości wysyłane były do Londynu. Do nich należały informacje o przygotowaniach Wehrmachtu do ataku na ZSRR, cudownych broniach V1 i V2. Kaliski wywiad interesował się również przemieszczaniem jednostek wojskowych, gestapo, obserwacją wyższych oficerów i urzędników państwowych, nastrojami wśród ludności niemieckiej i polskiej, aresztowaniami i wysiedleniami, propagandą i dezinformacją. Niezwykłą osobą kaliskiej dwójki, była ppor. Halina Kłąb (później Szwarc). Łodzianka z pochodzenia, do Kalisza przyjechała we wrześniu 1940 roku. Przez cały okres swej szpiegowskiej kariery udawała prawdziwą Niemkę i obracała się w środowisku niemieckim. O takim kierunku jej działań zadecydowała dobra znajomość języka niemieckiego. Zapisała się nawet do Bund Deutscher Madei, żeńskiego odpowiednika Hitlerjugend. W Kaliszu pracowała przez dwa lata, do jesieni 1942 roku. Zastępowała tu ppor. Wacława Kałużniaka "Jacka", aresztowanego przez Niemców w 1941 r., a następnie rozstrzelanego 20 marca 1942 roku w Zgierzu. Po Kaliszu ppor. Halina Kłąb "Jacek II" została wysłana przez kierownictwo w Łodzi do Wiednia, a następnie do Berlina i Hamburga. Dostarczyła stamtąd niezwykle ważnych raportów. Na podstawie jej zdjęć z bazy marynarki wojennej w Hamburgu, a konkretnie łodzi podwodnych, zostały one zniszczone przez alianckie naloty lotnicze. Aresztowana 26 maja 1944 roku przeszła brutalne śledztwo. W styczniu 1945 roku uciekła z więzienia podczas jego ewakuacji. Halina Kłąb, a po wyjściu za mąż Szwarc, była jedną z najlepszych agentek wywiadu AK. Warto dodać, że w Kaliszu zdała niemiecką maturę, a następnie została skierowana do pracy jako nauczycielka dla niemieckich dzieci w szkole w podkaliskich Piwonicach. W 1951 roku była obserwowana i aresztowana przez UB z podejrzeniem o kolaborację. Zwolniona warunkowo przyjechała do Kalisza, gdzie 8 maja 1951 roku urodziła syna Andrzeja. Oddała się karierze naukowej, była profesorem doktorem medycyny, gerontologiem (nauka o procesach starzenia się). Napisała m.in. książkę pt.: "Wspomnienia z pracy w wywiadzie antyhitlerowskim ZWZ-AK".

Kaliszanie brali również udział w Powstaniu Warszawskim.

19 stycznia 1945 roku generał Leopold Okulicki wydał rozkaz rozwiązujący Armię Krajową. Było to spowodowane niebezpieczeństwem trwania w strefie operacyjnej Armii Czerwonej, która zwalczała i rozbrajała jej oddziały. Tego samego dnia Okulicki wydał tajny rozkaz, w którym polecił nie ujawniać się. Sensem rozkazu było zachowanie małych, dobrze zakonspirowanych sztabów i całej sieci radiowej. Część żołnierzy AK rejonu Kalisz, zaczęło działać w Wielkopolskiej Samodzielnej Grupie Ochotniczej "Warta". Była to antykomunistyczna organizacja konspiracyjna działająca od wiosny do jesieni 1945 roku.

Powojenne stowarzyszenia AK

18 lipca 1989 roku w siedzibie ZBoWiD w Kaliszu, przy ul. Skalmierzyckiej 10 powstało Stowarzyszenie Żołnierzy Armii Krajowej.

Drugim stowarzyszeniem działającym w najstarszym mieście w Polsce, był Związek Byłych Żołnierzy Armii Krajowej powołany do życia 24 stycznia 1990 roku w siedzibie klasztoru oo. Jezuitów przy ul. Stawiszyńskiej 2.

Natomiast w Warszawie 16 marca 1990 roku powstał Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. W Poznaniu utworzono jego Okręg, a w Kaliszu Oddział. Podczas uroczystości związanych ze świętem Wojska Polskiego dnia 15 sierpnia 1993 roku wręczono Związkowi sztandar.

Upamiętnienie

1 sierpnia 1994 roku odsłonięto i poświęcono pamiątkową tablicę, która została umieszczona na murze klasztoru Ojców Jezuitów, a cztery lata później, 8 maja 1998 roku, pomnik "W Hołdzie Żołnierzom Armii Krajowej". Znajduje się on również na terenie oo. Jezuitów. W pomniku umieszczono urny z ziemią z Warszawy, Skarszewa, Jasła i miejsca bitwy 25 pułku AK Okręg Łódź.

Bibliografia

Archiwalia

Archiwum Państwowe w Kaliszu

• Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 224, 571, 1354, 1697, 3405
• Światowy Związek Żołnierzy AK Oddział w Kaliszu, sygn.49, 79, 80
• Spuścizna Mieczysława Wiśniewskiego z Kalisza, sygn.34

Literatura

• Jurand Piotrowski, "Armia Krajowa w Kaliszu. Zarys historii wojennej kaliszan 1914-1945", Kalisz 2004 rok

Gazety

• "Ziemia Kaliska" nr 47 z 25 listopada 1967 roku
• "Ziemia Kaliska" nr 6 z 10 lutego 1968 roku
• "Ziemia Kaliska" nr 7 z 17 lutego 1968 roku
• "Ziemia Kaliska" nr 11 z 16 marca 1968 roku
• "Ziemia Kaliska" nr 12 z 23 marca 1968 roku

Strony internetowe

• Halina Kłąb
• Armia Krajowa
• Służba Zwycięstwu Polski
• Związek Walki Zbrojnej